DİYARBAKIR İLİNDEKİ MERMER İŞLEME FABRİKALARINDA İŞ GÜVENLİĞİ İKLİMİ VE İŞ GÜVENLİĞİ DAVRANIŞLARININ İNCELENMESİ

SAFETY CLIMATE AND SAFETY BEHAVIOUR IN MARBLE FACTORIES, IN DIYARBAKIR, TURKEY

Rojan GÜMÜŞ¹

Mustafa AYHAN²

Bilal GÜMÜŞ³

ABSTRACT

As it can be seen from job safety statistical results of Turkey, health of workers in workplaces is a major problem in our country. This study aims to investigate safety climate and safety behaviour in marble factories in the city of Diyarbakır, Turkey. Factor analysis applied to surveys face to face revealed three safety climate dimensions: management safety practices, safety training and communication, workplace safety. The other dimension, safety behaviour had also three dimensions: safety performance, safety responsibility and safety participation. A survey consisting 10 demographic and 45 job safety climate and job safety behaviour questions was conducted by 392 workers in 12 marble factories. All  analysis was done by SPSS 21. According to the results of the study, there is a positive relationship between participation of workers in job safety and management’s attitudes about job safety. Also, education and communication affect workers’ job safety performance.

Key words: Safety behaviour, safety climate, marble factories, worker, Turkey

GİRİŞ

Her yıl dünyada işle ilgili kaza ve hastalıklar sonucunda 3,2 milyondan fazla kişi hayatını kaybetmekte, 160 milyon yeni meslek hastalığı vakası ile 300 milyon ölümcül olmayan iş kazası meydana gelmektedir. İşle ilgili hastalık ve ölümlerin yarattığı ekonomik yük ile verimlilik kaybı, küresel GSYH’nin %4’ünü teşkil etmektedir (Gümüş, 2016). Bu nedenle, güvenli ve Sağlıklı bir iş ortamının sağlanması ve teşvik edilmesi bir öncelik olmalıdır. İş sağlığı ve güvenliği konusunda alınan tedbirler ile iş kazaları ve meslek hastalığı oranlarında düşüşler sağlasa da Türkiye hala gelişmiş ülkelerin çok gerisindedir. Türkiye’de yaşanan iş kazaları değerlendirildiğinde; Türkiye’nin dünyada en çok iş kazasının yaşandığı üçüncü ülke, Avrupa’da ise birinci ülke olduğu görülmekte ve bu konuda gerçekleştirilen çalışmaların diğer ülkelere kıyasla yetersiz olduğu açığa çıkmaktadır (Gümüş ve Gülsün 2017; Gümüş ve Kaya 2016). İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınmasının yanı sıra, alınan bu önlemlerin etkilerinin ölçülmesi de gerekmektedir. Bu nedenle Çalışanlarda iş sağlığı ve güvenliği Algısının ve işletmelerdeki iş güvenliği ikliminin tespiti önem arz etmektedir (Yule ve diğ. 2008).

Güvenlik iklimi, Çalışanların, alınan önlemler, yöneticiler, olası riskler ve kendilerinin güvenlik konusundaki davranış ve düşüncelerini içeren bir kavramdır. İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin değerlendirilmesinde, alınan önlemlerin performans çıktılarının ölçülmesi ve izlenmesi büyük önem taşımaktadır. İş güvenliği performansının ölçülmesinde, iş kazası sıklığı, kaza kayıtları,  meslek hastalıkları gibi veriler yanında, Çalışanların davranışlarının ve güvenlik ikliminin değerlendirilmesi gibi olgular da kullanılmaktadır.

İş güvenliği iklimi ile ilgili alanyazın incelendiğinde görülmektedir ki, iş yerindeki iş güvenliği iklimi algısı iş güvenliği performansını etkilemektedir. (Mearns ve ark.,2003; Mohamed 2002; Hays ve ark.1998;Flin ve ark.,2000). İşyerinde iletişimin güçlü olması, eğitimlerin yeterli ve sık yapılması ve yönetimin tavrı, iş güvenliği davranışına olumlu katkı yapan etmenlerdir (Zohar ve Luria 2005; Vinodkumar ve Bhasi 2010; Hahn ve Murphy 2008).

Ülkemizin iş sağlığı ve güvenliği bakımından gelişmiş ülkelerle kıyaslandığında eksikleri bulunmakla birlikte, çıkarılan yasalar ve alınan tedbirler ile her iş kolunda Çalışan güvenliğinin iyileştirilmesine

Çalışılmaktadır. Mermercilik sektörü de en fazla iş kazalarının yaşandığı, en tehlikeli  iş  kollarından biridir. Mermer üretimi ve işlenmesi sırasında ağır cisimlerin kaldırılması, taşınması ve taşların kesilmesi sırasında ortaya çıkan tozlar, kesici aletlerin ortaya çıkardığı riskler, arazi koşullarının yarattığı güçlükler, işleme sırasında kullanılan iş makinelerinin riskleri, kullanılan kimyasallardan kaynaklanan riskler bu sektörün çok tehlikeli işler sınıfında yer almasına neden olmuştur. Bu risklerin yanında diğer iş yerlerinde genel olarak karşılaşılması muhtemel diğer riskler de söz konusudur (Ağca,2010).

Mermer işletmelerinde yapılan Çalışmalarda en fazla görülen risklerin, tel kopması ile yaralanmalar, düşmeler, cisim çarpması, patlayıcı madde ile yaralanmalar, yük altında kalma ve ezilme olduğu belirlenmiştir. Bunların yanında, iş makineleri tarafından çarpılma ve ezilme, aletlerle yaralanma, elektrikten kaynaklanan çarpılma ve başka riskler de en fazla görülen durumlardır. Ayrıca ortopedik kaynaklı hastalıklarla solunum yolları hastalıkları, yorgunluk ve stres de mermer işletmelerinde iş  görenleri bekleyen tehlikeler arasındadır (Ağca,2010).

Bu Çalışmada Diyarbakır ilindeki mermer işleme fabrikalarında Çalışanların iş güvenliği iklimi algısı ve  iş güvenliği davranışı ölçülerek bunun iş güvenliği çıktıları üzerindeki etkisi belirlenmiştir.

YÖNTEM

Bu Çalışmanın evrenini Diyarbakır il sınırları içinde bulunan 12 mermer işleme fabrikasında Çalışan işçiler oluşturmaktadır. Herhangi bir örnekleme metodu kullanılmamış, Çalışanların tümüne ulaşılması hedeflenmiştir. Çalışanların arasında çok az beyaz yakalı ve kadın Çalışan bulunmaktadır. Fabrikalarda vardiya usulü çalışıldığından anketlerin yapıldığı andaki kişiler çalışmaya dahil edilmiştir. Anketler 2018 yılının Temmuz ve Eylül ayları arasında gerçekleştirilmiştir. Geçerli anket sayısı 392 olup yalnızca bu anketler değerlendirilmiştir. Katılımcıların okuma yazma problemi olduğundan tüm anketler yüz yüze gerçekleştirilmiştir.

Araştırmada fabrika Çalışanlarına iş güvenliği iklimi, iş güvenliği davranışı ve demografik sorular olmak üzere üç bölümde toplam 43 soru sorulmuştur. İlk 10 soru demografik sorulardır. Diğer sorular ise beşli Likert tipi cevaplar barındıran sorulardır. Anketi cevaplayanlara alt boyutta iletilen yargıya katılma dereceleri sorulmuştur. Üçüncü kısımda ise iş görenlere geçirdikleri iş kazaları ve meslek hastalıkları ile ilgili sorular sorulmuştur.

İş güvenliği iklimi taslak ölçeği hazırlanırken geçmişte yapılan Çalışmalardan faydalanılmıştır. Anketler  iş yerindeki güvenlik iklimi, Çalışılan yerdeki yöneticilerin iş güvenliğine karşı tutumu, iş yerindeki güvenlik ortamına ait parametreler, Çalışanların birbiri ve yönetimle iş güvenliği hakkındaki iletişimi ve işyerinde alınan güvenlik eğitimine ait sorulardan oluşmuştur. Ölçek oluşturulurken daha önceki Araştırmacıların Çalışmalarından faydalanılmıştır (Ferraro 2002; Neal ve Griffin 2006; Vinodkumar ve Bhasi 2010; Cooper ve Schindler 2003; Mearns ve ark. 2003; Flin ve ark. 2000).

Çalışmanın sonuçları SPSS 21 programı ile değerlendirilmiştir. İlgili literatürden faydalanılarak geliştirilen taslak ölçeğe Açıklayıcı Faktör Analizi uygulanmıştır. Ölçekten çıkarılan maddeler ile ölçek yeniden boyutlandırılmıştır. Ölçeğin iç tutarlılık analizi Cronbach alpha analizi ile ölçülmüştür. İş güvenliği iklimi algısı ile iş güvenliği davranışının birbiri ve demografik değişkenler ile ilişkisi incelenmiştir. Veri analizlerinde Anova tek yönlü varyans analizi, ki-kare analizi, t testi ve korelasyon analizi kullanılmıştır. Sonuçlar tablolar halinde sunulmuştur.

BULGULAR

Ankete katılanlara ait demografik özellikler incelenmiş ve Tablo 1’de sunulmuştur. Tablo 1  incelendiğinde, Çalışanların neredeyse tamamına yakınının erkek olduğu ve çoğunun evli olduğu görülmektedir. Çalışanların %80’e yakınının 30-50 yaş arasında olması mermercilik  sektöründe deneyimin önemini ortaya çıkarmaktadır. Katılımcıların % 80’i asgari ücretle Çalışmakta olup, sadece

%35’i lise ve üstü eğitime sahiptir.

Tablo 1. Katılımcılara ait demografik özellikler

Katılımcıların iş tecrübesi, fabrikada Çalışma süresi ve Çalışma sebepleri incelenmiş,  sonuçlar Tablo 2’ de sunulmuştur.

Tablo 2 incelendiğinde Çalışanların büyük kısmının (%70) sektörde 6 yıl ve üzeri iş tecrübesine sahip olduğu, hatta bunun %53’lük kısmının 10 yıldan fazla iş tecrübesi olanlardan oluştuğu görülmektedir. Buna karşılık çalıştıkları iş yerindeki bulunma süreleri incelendiğinde, %90’ından fazlasının 5 yılın altında bulunduğu görülmektedir. Bu da işçilerin sektörde rutin bir şekilde işyeri değiştirdiğini göstermektedir.

Tablo 2. Katılımcıların çalışma durumlarına ait özellikler.

1.1       Güvenilirlik Analizi ve Açıklayıcı Faktör Analizi

Mermer işletmelerinde iş güvenliği iklimi ve iş güvenliği davranışına ait sorulara verilen cevaplara uygulanan güvenilirlik ve geçerlilik analizleri sonucunda Cronbach alpha katsayısı, İş Güvenliği İklimi Ölçeği için 0,866, İş Güvenliği Davranışı Ölçeği için 0,871 bulunmuştur. Bu katsayılar yeterli düzeyde güvenilirliği göstermektedir. Açıklayıcı faktör analizi sonucunda, İş Güvenliği İklimi Ölçeği için, KMO değeri 0,888, Barlett Küresellik Testi Ki Kare 3196,340 (sd= 136, p<0,001) , açıklanan toplam varyans

%58,028 bulunmuştur. İş Güvenliği Davranışı ölçeği için KMO değeri 0,817, Barlett Küresellik Testi Ki Kare 1343,096 (sd= 91, p<0,001) , açıklanan toplam varyans %51,279 bulunmuştur. Tüm bu değerler yeterli düzeyde bulunmuştur.

İş Güvenliği iklimi ölçeği için Güvenlik eğitimi ve iletişimi, Yönetimin Bakış Açısı ve İşyeri güvenliği olmak üzere 3 boyut belirlenmiştir.

Yönetimin Bakış Açısı boyutundan iki adet soru çıkarıldığında daha iyi bir faktör analizi elde edilmiştir. Ayrıca işyerinde güvenlik eğitimi ve işyerinde güvenlik iletişimi aynı  boyut  altında  toplanmıştır.  Bu boyut oluşurken İletişim ve Eğitim boyutlarından iki adet soru çıkarılmıştır. Araştırmada kullanılan ölçeklere ait alt boyutların ortalama ve standart sapmaları Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3. Araştırmada kullanılan ölçeklerin alt boyutlarının ortalamaları

Tablo 3’teki sonuçlar incelendiğinden en yüksek ortalamaların işgörenlerin iş yerindeki iş güvenliği davranışı ve katılımcılığında olduğu görülmektedir. Bunu yönetiminin bakış açısı ve eğitim ve iletişim boyutları takip etmektedir. En düşük ortalamalar İş güvenliği sorumluğu boyutunda çıkmıştır. İş görenler iş güvenliği önlemlerinin çoğunun yönetim tarafından alınması gerektiğini düşünmektedirler ve kadercilik yönleri ağır basmaktadır.

İş güvenliği iklimi ve iş güvenliği davranışı ölçeklerindeki alt boyutların ve iş kazası geçirme sıklığı, meslek hastalığına yakalanma sıklığı ve işten uzak kalma sıklığının birbiri ile ilişkisi incelenmiş  ve yapılan korelasyon analizi sonuçları Tablo 4’te verilmiştir.

Tablo 4. Kullanılan Ölçekteki alt boyutların birbiri ile ilişkileri

*p<0,05; **p<0,001

Tablo 4’teki sonuçlar incelendiğinde, en yüksek korelasyonların yönetimin aldığı iş güvenliği önlemleri ile iş görenlerin iş güvenliği eğitimi ve iletişimi arasında olduğu görülmüştür. Bunu katılımcılık ile eğitim

ve iletişim arasındaki korelasyon izlemiştir. İş güvenliği davranışına iş güvenliği katılımcılığının da olumlu bir etkisi vardır. Yöneticilerin aldığı önlemler iş görenlerin üzerinde iş güvenliği davranışlarında pozitif bir etki bırakmaktadır. Yönetim iş güvenliği açısından sorumluluk aldıkça ve ilgilendikçe, iş görenlerin de iş güvenliği davranışları olumlu olarak etkilenmektedir. İş güvenliği ile ilgili etkinliklere daha fazla katılanların iş güvenliği performansı daha yüksek bulunmuştur.

SONUÇ

Mermer işleme fabrikaları, en ağır işlerden olarak sınıflanmakta ve tehlikeli işler arasına girmektedir. Bu sebeplerden ötürü mevcut Çalışma, mermer işletmelerindeki iş görenlerin iş güvenliği iklimi algısı ve iş güvenliği davranışını ölçmeyi, hem iş görenlere hem de yöneticilere mevcut durum hakkında bilgi  vererek, ileride alınacak önlemler konusunda rehber olmayı amaçlamıştır. Bu Çalışmanın en önemli sonuçlarından birisi Çalışanların eğitiminin oldukça düşük düzeyde olduğu ve bunun Çalışma alanında bir tehlikeye yol açabileceği gerçeğidir. İş makinaları ve iş süreçleri talimatlarını, uyarıları ve iş güvenliği eğitimlerindeki yazılı dokümanları okumakta sorun yaşaması muhtemel olan iş görenlerin, iş güvenliği eğitimi yanında okuma yazma eğitiminin de üzerinde durulması gerekmektedir.

Çalışmanın sonuçları incelendiğinde iş güvenliği iletişiminin ve eğitimin artırılması doğrudan iş güvenliği davranışı ve katılımcılığına pozitif etkide bulunmaktadır. Bulgularımız daha önce gerçekleştirilmiş pek çok çalışmayı destekler nitelikte sonuçlar içermektedir (Neal 2000; Prussia 2003; Pousette 2008; Cavazza 2009). İş güvenliği katılımcılığını artıran bir diğer unsur da işyeri yönetiminin tutum ve davranışlarıdır. İş yeri yönetimi iş güvenliği konusunu ne kadar ciddiye alır ve takipçisi olursa iş görenler de bu konuda  daha katılımcı tavırlar sergilemektedir.

İş güvenliği davranışı meslek hastalıklarının oluşmasını azaltmakta olumlu bir etki oluşturmakta, iş yerindeki güvenlik ortamı da iş kazalarının sayısının düşmesinde olumlu bir katkı yaratmaktadır. Yönetimin iş güvenliğine verdiği önem, iş görenlerin hem katılımcılığını hem de iş güvenliği performansını doğrudan etkilemektedir. Yöneticilerinin kendisini iş güvenliği konusunda koruduğunu düşünen iş görenler gönüllü olarak hem kendisinin hem de iş ortamının güvenliğine daha fazla katkıda bulunmaktadırlar. Başka bir iyi sonuç da tüm mermer fabrikalarında ciddi bir iş kazası ve meslek hastalığı deneyimi ile karşılaşılmamış olması ve görülen vakaların da anlamlı bir sonuç vermemesidir. Bu da incelenen mermer işletmelerinde hem yönetimin hem de iş görenlerin güvenlik unsurunu çok ciddiye almasından kaynaklanmaktadır. Mermer sektöründe gerçekleştirilen başka bir çalışmada (Ağca,2010) Çalışmamızdaki bulgulara benzer sonuçlar görülmüş ve ciddi bir iş kazası oranına rastlanmadığı belirtilmiştir. Çalışmamızın sonuçlarına göre Diyarbakır’da Araştırma yaptığımız mermer işleme fabrikalarında iş güvenliği konusuna hem yöneticiler hem de Çalışanlar oldukça ciddiyetle yaklaşmaktadırlar. Bu Çalışmanın Diyarbakır’daki tüm mermer ocaklarında düzenlenmeye devam etmesi planlanmaktadır. İleride yapılacak Çalışmalar ile birlikte hem Diyarbakır’da hem de Türkiye ve dünyada mermer sektöründeki iş güvenliği konusuna oldukça katkıda bulunulması planlanmaktadır.

KAYNAKLAR

Ağca, E. (2010). “Mermer Fabrikalarında İş Güvenliği Analizi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.

Cavazza N., Serpe A. (2009), “Effects of Safety Climate on Safety Norm Violations: Exploring The Mediating Role of Attitudinal Ambivalence Toward Personal Protective Equipment”, Journal of Safety Research, C/S. 40(4): 277-283

Cooper, D.R., Schindler, P.S. (2003). Business Research Methods 8th ed. New York: McGraw-Hill.

Ferraro L. (2002). Measuring Safety Climate: The Implications for Safety Performance, Yayınlanmamış Doktora Tezi,. University of Melbourne, Melbourne.

Flın R, Mearns K, O’connor P, vd. (2000) “Measuring safety climate: identifying the common features”, Saf Sci. C/S 34(1–3):177–192. doi: 10.1016/S0925-7535(00)00012-6

Gümüş R., Kaya A. (2016) “Analysis of Fatal Occupational Accidents in Turkey and Europe Between 2009-2014”. QPS 2016, Health academitian Journal’s supplement, 10. International Congress on Quality in Healthcare Accreditation and Patient ,Safety, May, 11-14, Belek, Antalya, Turkey.